صنعت پتروشیمی یکی از حوزه‌های مهم صنعتی است که نقش بسیار مهمی در تأمین مواد اولیه، برای تولید محصولات شیمیایی و پلاستیکی دارد. این صنعت در ایران، با تأخیر ۵۰ساله به بهره‌برداری از نفت رسیده است و این وقفه در شروع و خودکفایی صنعت، سبب رنج کشور از دو مشکل خام‌فروشی و عدم توسعه متناسب صنعت پتروشیمی شده است. در حال حاضر بیشترین صادرات غیرنفتی ایران از طریق صنعت پتروشیمی است؛ بااین‌وجود هر تن محصول پتروشیمی به طور متوسط بین 300 تا 400 دلار ارزش دارد در حالی که این عدد در کشور عربستان 40 درصد و در کشورهای با دانش فنی بالا، مانند کره جنوبی و آلمان تا 600 درصد بیشتر است. از سوی دیگر ارزش مواد وارداتی پتروشیمی بیش از دو برابر محصولات صادراتی است. بنابراین توسعه دانش‌فنی ساخت مواد پتروشیمی در تکمیل زنجیره اصلی آن، یک گام اساسی در افزایش صادرات و درآمدزایی در این صنعت است. با این مقدمه در سلسله مقالات آتی به معرفی برخی محصولات پتروشیمی دارای ارزش افزوده مناسب و امکان پاسخ‌گویی به نیاز وارداتی کشور پرداخته خواهد شد. یکی از مواد و محصولات مهم در تکمیل زنجیره ارزش، ماده فنل است.
فنل(Phenol)، یک ترکیب آلی آروماتیک است که نوعی الکل نیز محسوب می‌شود. این ماده یکی از قدیمی‌ترین مواد ضدعفونی‌کننده است که ابتدا از زغال‌سنگ استخراج شد. اما امروزه در مقیاس صنعتی از مشتقات نفتی به دست می‌آید. از نام‌های دیگر آن می‌توان به کربولیک اسید، فنیلیک اسید، هیدروکسی بنزن و فنیک اسید اشاره کرد. فنل، یک ماده صنعتی بسیار مهم است که برای تولید بسیاری از مواد و ترکیبات مورداستفاده قرار می‌گیرد. این ماده به‌صورت طبیعی تولید می‌شود و محصول تجاری آن به‌صورت مایع است. همچنین، بوی قابل‌تشخیص، شیرین و تیزی دارد که می‌توان در مقادیر بسیار کم آن را بویید و چشید. در جدول 1، به برخی از مشخصات ماده فنل اشاره شده است.
در حال حاضر بازار جهانی ماده فنل، بیش از 27.5 میلیارد دلار و سرعت رشد این بازار حدود 5.2 درصد است که نشان‌دهنده مصرفی بالای آن در سال‌های آتی است. در شکل 2، اندازه بازار جهانی فنل از سال 2023 تا سال 2032، نشان داده شده است. همچنین، تامین این ماده با قیمت جهانی هر تن بیش از 1000 دلار، کاملا از طریق واردات و هر تن با قیمت 1000 دلار صورت می‌پذیرد. برآوردهای اولیه، نشان‌دهنده واردات 8 میلیون دلاری (حدود 4.8 هزار تن در سال) این ماده در کشور است. قیمت بالا نسبت به هر تن، نشان‌دهنده ارزش مناسب توسعه دانش فنی این محصول است.
به‌طورکلی تولید فنل با بهره‌گیری از سه روش گوناگون انجام می‌شود که عبارت‌اند از:
روش اول: به‌گونه‌ای است که ابتدا بنزن و پروپیلن با یکدیگر ترکیب شده و سپس واکنش شیمیایی کیومن رخ می‌دهد. در مرحله بعد، جهت ساخت هیدروپراکسید، ماده کیومن طی مراحلی مورد اکسایش قرار گرفته و سپس از کاتالیست اسیدی عبور می‌کند. در نهایت پس از اتمام مرحله پایانی، استون تولید می‌شود. همچنین این روش یکی از به‌صرفه‌ترین شیوه‌ها جهت ساخت این ماده شیمیایی است که از محصولات جانبی آن می‌توان به استون نیز اشاره کرد.
روش دوم: این روش، کمتر از سایر روش‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد و به‌گونه‌ای است که در آن از مواد بنزن و هیدرولیز کلر جهت تولید فنول استفاده می‌شود.
روش سوم: اغلب طی دو مرحله انجام شده و فرایند آن بر مبنای اکسیداسیون مایع تولوئن است. این شیوه به‌گونه‌ای است که در وهله اول تولوئن در مجاورت هوا قرار گرفته و سپس اکسید می‌شود. طی این فرایند، اسید بنزوئیک تولید شده و پس از اکسایش، به ماده فنول تبدیل می‌شود.
از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فنل می‌توان به شرکت‌های INEOS ، Capital Resin Corporation، Shell Global، Shiv Shakti India و JFE Chemical Corporation اشاره کرد.
فنول در بسیاری از صنایع به‌عنوان ماده اولیه کاربرد دارد. برخی از موادی که از این ماده تولید می‌شوند عبارت‌اند از:
در شکل 6 سهم بازار جهانی ماده فنل، براساس کاربرد، از سال 2023 تا سال2034 نشان داده شده است.
باتوجه‌به میزان بالای واردات ماده فنل به کشور، ساخت یک واحد کوچک‌مقیاس دانش‌بنیان تولید این ماده، برای رفع نیاز داخلی در پارک‌های شیمیایی کافی و قابل‌توجیه است. بنابراین، در صورت کسب دانش فنی، تجاری‌سازی این محصول، با سرمایه‌گذاری متوسط امکان‌پذیر است. قیمت بالا 1000 دلاری در هر تن از این ماده نشان‌دهنده ارزش بالای آن برای کاهش واردات و حتی توسعه صادراتی این محصول است. از سوی دگر بازار بیش از 27.5 میلیارد دلاری و رشد سالانه 5.2 درصدی آن، جذابیت اقتصادی مناسبی را برای بررسی بیشتر توسعه این محصول ایجاد می‌کند.
