نگارنده: مهدی زینلی حسنوند
براساس اسناد بالادستی کشور از جمله سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، تکمیل زنجیره ارزش و جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به‌جای صدور نفت خام و گاز طبیعی ضروری است. احداث واحدهاي بزرگ‌مقیاس پالایشگاهی و پتروشیمی، نيازمند حجم سرمایه‌گذاری بالا و فراهم آوردن تأسیسات جانبي قابل توجهی است. که با توجه به شرايط فعلي كشور از لحاظ اقتصادي و قانوني، تأمین اين سرمايه از سوي بخش دولتي بسيار مشكل است. از سويي ديگر بخش خصوصي به تنهایی نيز قادر به تأمین اين حجم از سرمايه‌گذاري و حضور در اين بخش نخواهد بود. لذا با توجه به شرايط فعلي كشور ايجاد واحدهاي کوچک‌مقیاس، راه حل مناسبی برای افزایش ارزش افزوده صنعت نفت، فاصله گرفتن از خام فروشی و استفاده از ظرفیت مردمی اقتصاد به نظر می‌رسد.
رقم مالی پیش‌بینی شده برای تامین مالی این واحدها برای یک واحد دو هزار بشکه در روز کمتر از 10 میلیون دلار است که تامین آن توسط بخش خصوصی امکان‌پذیر است. علاوه بر این وجود بیش از 160 واحد فراوری نفت خام در کشور که اغل توسط بخش خصوصی واقعی اداره می‌شود امکان پذیر بودن توسعه این کسب وکار را فراهم کرده است. در این سلسله گزارش‌ها به بررسی ابعاد مختلف ایده توسعه واحدهای فرآوری کوچک مقیاس صنعت نفت پرداخته خواهد شد. مطالب ارایه شده حاصل چندین ماه مطالعه یکی از مراکز سیاستگذاری کشور بر روی ایده اقدام ملی مردمی‌سازی توسعه پالایشگاه‌های کوچک مقیاس است.
« توسعه زنجیره‌ای از واحد فرآوری کوچک مقیاس به صورت توزیع شده بر اساس ضرورت‌های آمایش سرزمین ایران و در زنجیره ارزش نفت تا پتروشیمی با استفاده از ارزان ترین، به روزترین و در دسترس ترین فناوری موجود یا قابل توسعه در کشور است؛ به نحوی که موجب خلق ثروت از سرمایه‌های مردم، تامین الزامات پدافند غیرعامل برای کشور، تاب آوری کشور در برابر تحریم ها، افزایش ارزش افزوده که از نفت و گاز نصیب کشور می شود.»
واحدهای فرآوری کوچک‌مقیاس می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از مواد تعریف شود. منظور از یک واحد کوچک مقیاس فراوری و افزایش کیفیت محصولات در یک مقیاس به مراتب کوچکتر از واحدهای بزرگ صنعتی است. این خوراک‌ها عمدتاً شامل موارد زیر می‌باشند:
• نفت خام سبک، نیمه سنگین و سنگین
• برش‌های سنگین نفتی همچون وکیوم باتوم و مازوت
• میعانات گازی
• گاز طبیعی
• محصولات پایه پتروشیمی
• محصولات میانی و پایین‌دست پتروشیمی
در شکل مقایسه‌ای اجمالی از واحدهای فرآوری بزرگ‌مقیاس و کوچک‌مقیاس را مشاهده می‌کنید.
در ادامه به طور اجمالی برخی از مزایای این طرح ارایه خواهد شد.
تاسیس و بهره¬برداری از واحدهای بزرگ فرآوری در صنعت نفت و گاز و پتروشیمی، صرفا توسط شرکت‌های بزرگ و با تامین سرمایه‌های بزرگ امکان‌پذیر است. اما بدلیل پایین بودن هزینه تاسیس واحدهای کوچک مقیاس در مقایسه با واحدهای بزرگ، امکان مشارکت بخش بیشتری از مردم در قالب شرکت‌های خصوصی یا تعاونی در سرمایه‌گذاری این صنعت فراهم خواهد شد و بخش خصوصی می‌تواند نقش‌آفرینی بیشتری در صنعت نفت و گاز داشته باشد. در صورت توسعه و توزیع صنایع فرآوری کوچک مقیاس، امکان بهره¬مندی تعداد بیشتری از مردم در همه نقاط جغرافیایی از مواهب و درآمدهای این صنایع فراهم شده و مردم در قالب سهامداران، کارکنان و همچنین کسب و کارهای خدماتی شکل گرفته پیرامون این واحدها؛ از ثروت خلق شده در زنجیره صنعت نفت برخوردار خواهند شد.
سرمایه‌گذاری اولیه برای تاسیس یک واحد 2500 بشکه در روز بسته به اینکه برای چه میزان تولید و چه عملیاتی طراحی شده باشند از 5 تا 10 میلیون متغیر است. اما برخلاف تصور خیلی از افراد بازگشت سرمایه این واحدها در اکثر مواقع زیر 1 سال می¬باشند. در واقع به دلیل مقیاس کوچک این واحدهای عملیات طراحی، ساخت و بهره برداری از این واحدهای در زمان کوتاه‌تر (فرضا یک سوم) انجام می‌گیرد و فرایند بازگشت سرمایه نیز حتی با فرض نرخ بازگشت سرمایه کمتر در زمان کوتاهتری انجام می‌شود. لذا برای سرمایه‌گذاران حقیقی یا بخش خصوصی مشارکت در این کسب و کار جذاب‌تر است.
یکی از ارکان پدافند غیرعامل، پراکندگی و توزیع منطقی تأسیسات راهبردی در سطح کشور و برپایه آمایش سرزمینی است. درنتیجه از نظر پدافند غیرعامل و وابسته نبودن تامین سوخت و یا سایر فرآورده‌های نفت و پتروشیمی کشور به مراکز پالایشی و پتروشیمی عمده ولی معدود، احداث واحدهای کوچک‌مقیاس مزیت‌های زیادی دارد. برای مثال در حال حاضر تعداد معدودی پالایشگاه در کشور تامین سوخت را بر عهده دارند. در صورت اختلال در یک پالایشگاه که تولید سوخت عمده کشور را بر عهده دارد به دلایل مختلف همچون خرابکاری تروریستی، حملات سایبری، مشکلات فنی و خطای انسانی، سوخت‌رسانی در کل کشور با مشکل جدی مواجه خواهد شد؛ اما در صورت توزیع پالایشگاه‌های با مقیاس کوچکتر در کل کشور می‌توان این مشکلات را تا حد زیادی تعدیل کرد.
بدلایلی که در قبل گفته شد یکی از مزیت¬های مهم واحدهای کوچک‌مقیاس، کوتاه بودن زمان تأسیس این واحدها است. همچنین کوچک شدن مقیاس واحدهای صنعتی، موجب حذف شدن بسیاری از پیچیدگی ها و زیرساخت هایی می شود که صرفا بدلیل بزرگ بودن مقیاس و حجم بالای مواد صنعتی توجیه داشته‌اند. کوچک شدن واحد فرآوری می تواند فرآیند چندساله ساخت یک واحد صنعتی را به یک فرآیند چندماهه تبدیل کند. همچنین برای اخذ پروانه و مجوزهای لازم و استانداردهای مختلف فنی و غیر فنی نیز دیگر نباید زمان بسیاری را اتلاف نمود و تنها در چندین مرحله می¬توان این واحدها را طراحی و مجوزهای لازم را اخذ و به ثبت رساند.
در برخی گزارش ها میزان سرمایه گذاری برای هر نفر اشتغال در بخش پالایشگاهی یا پتروشیمی 500 هزار دلار تا 1 میلیون دلار برای هر نفر اشتغال عنوان شده است. در حالی که در واحدهای فرآوری مقیاس کوچک 1000 تنی می توان از 50 تا 100 نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرد. با احتساب هزینه 6 میلیون دلاری برای تاسیس هر واحد فرآوری کوچک مقیاس، هزینه لازم برای ایجاد یک نفر اشتغال در این واحدها مبلغی کمتر از 60 هزار دلار خواهد بود که تفاوت زیادی با صنعت بزرگ مقیاس دارد. بنابرین، میزان اشتغال زایی این نوع از صنعت قابل‌توجهی و هزینه ایجاد اشتغال آن به نسبت کمتر است. همچنین بدلیل پراکندگی این صنعت در کشور امکان به کارگیری نیروهای بومی مناطق مختلف کشور نیز فراهم‌تر است.
واحدهای فرآوری بزرگ مقیاس براساس متغیرهای متنوعی اعم از نوع خوراک و مشخصات فیزیکی و شیمیایی آن، شرایط اقلیمی و محیطی، نوع محصول مورد نظر، مواد مصرفی و آب و انرژی در دسترس بخش مهمی از تجهیزات و راکتورها و برج‌ها بطور خاص برای آن پالایشگاه ساخته می شوند. همچنین پالایشگاه های بزرگ مقیاس معمولا از سطح پچیدگی بالایی برخوردار هستند و چندین محصول مختلف را تولید می کنند.
اما واحدهای کوچک مقیاس می توانند پس از طراحی توسط شرکت لایسنسور و شرکت طراح، در کارخانجات ماشین‌سازی و صنایع فلزی به صورت تولید انبوه یا نیمه انبوه به صورت نوعی تولید بشوند. دقیقا شبیه نیروگاه‌های حرارتی کوچک مقیاس برق که سازنده نیروگاه شرایط عمومی عمرانی و زیرساختی نیروگاه را براساس نقشه‌های فنی که از قبل توسط شرکت سازنده ژنراتور اعلام شده‌اند فراهم کرده و نهایتا با خرید و نصب ژنراتور، نیروگاه راه‌اندازی می‌شود.
برای افزایش ظرفیت نیروگاه نیز فقط کافی است که یک یا چند واحد ژنراتور دیگر خریداری، نصب و راه اندازی شود. در صنعت فرآوری مقیاس کوچک نیز می‌توان از امکان ساخت تجهیزات و تاسیسات عمده واحدهای فرآوری در یک یا چند واحد صنعتی بالادستی که صاحب دانش طراحی و ساخت این واحدها هستند و عملیات ساخت تجهیزات را با استانداردهای بالا انجام می¬دهند بهره برد.
در بخش‌های بعدی این سلسله گزارش به بررسی معرفی نمونه‌های موفق توسعه واحدهای کوچک مقیاس در جهان و ایران پرداخته خواهد شد
