بخش اول – از افت ظرفیت تولید تا افزایش خاموشی‌ها؛ نگاهی به دلایل ناپایداری تأمین برق در کشور
مقدمه
رشد عرضه و تقاضای برق در کشورها را می‌توان به عنوان شاخص نیابتی از پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفت؛ هر چند عرضه و تقاضای برق در دهه اخیر رو به رشد بوده است و از جهت پیشرفت اقتصادی و اجتماعی مثبت است، اما روند عرضه و تقاضا نشان میدهد کشور به سمت ناترازی سالیانه در برق حرکت می‌کند. در نمودار شکل 1، روند مصرف برق کشور و هم‌چنین تولید برق با لحاظ تلفات توزیع و انتقال بر اساس آمارهای وزارت نیرو رسم شده است. می‌توان مشاهده کرد که شکاف بین تولید و مصرف به مرور زمان از سال 1390 تا سال 1402 در حال پر شدن است و روند سالیانه برق به سمت افزایش تقاضا نسبت به عرضه پیش می‌رود. بدون اصلاح این روند، در آینده نزدیک کشور شاهد قطعی برق نه فقط در فصل گرما، بلکه در سراسر ایام سال خواهد بود.
شکل 1 روند مصرف و تولید برق با در نظر گرفتن تلفات توزیع و انتقال
مشکلات بخش عرضه‌ی برق
شاخص‌های بخش عرضه برق به عنوان یک سر ناترازی نشان می‌دهند که در دهه گذشته عرضه برق کشور ناکافی و ناپایدار بوده است. یک شاخص در این رابطه ضریب ذخیره تولید است که نمودار آن در شکل 2 نشان داده شده است. این نمودار که از گزارش «57 سال صنعت برق ایران در آیینه آمار» شرکت توانیر استخراج شده است، نشان میدهد توان شبکه برق برای پاسخ به تقاضای برق در طول سال‌های اخیر چه تغییری داشته است. طبق این نمودار ضریب ذخیره تولید از سال 1383 تا سال 1391 افزایش داشته که به معنای افزایش توان بخش عرضه برای پاسخگویی به تقاضای برق است. اما از سال 1391 به بعد، ضریب ذخیره تولید روند نزولی را طی کرده و از مقدار 24.4 درصد به مقدار 13.7 درصد رسیده است. این روند نزولی به معنای کاهش توان بخش عرضه برای تامین تقاضا است.
شکل 2 روند ضریب ذخیره تولید
علاوه بر شاخص ضریب ذخیره تولید، شاخص متوسط کل زمان خاموشی نیز برای بررسی مشکلات بخش عرضه مورد بررسی قرار می‌گیرد. بر این اساس، نمودار شکل 3 بر اساس آمار استخراج شده از گزارش‌های تفصیلی بخش توزیع برق شرکت توانیر رسم شده است. می‌توان مشاهده نمود که روند خاموشی به طور کلی رو به افزایش است و حتی در سال‌های 1397 و 1400 نیز قله خاموشی رخ داده است. این خاموشی‌ها نشان‌دهنده‌ی این است که بخش عرضه نتوانسته است تقاضای برق را پوشش بدهد. وجود قله‌های خاموشی نیز نشان میدهد در عرضه‌ی برق ناپایداری وجود دارد و این ناپایداری رو به افزایش است.
شکل 3 متوسط کل زمان خاموشی هر مشترك (کل بخش ها)
کاهش ظرفیت تولید در بخش نیروگاهی
یکی از علت‌های مهم ناپایداری و عدم کفایت در عرضه برق به کاهش ظرفیت تولید برق در بخش نیروگاهی برمی‌گردد. برای بررسی این موضوع ابتدا سرانه ظرفیت تولید برق کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد. منظور از سرانه ظرفیت تولید برق، ظرفیت اسمی تولید برق کشور به ازای مشترکین برق در کشور است. مطابق نمودار نشان داده شده در شکل 4، سرانه ظرفیت تولید برق کشور از سال 1390 تا سال 1401 رسم شده است. بر این اساس می‌توان مشاهده کرد که به ازای هزار مشترک برق در کشور، ظرفیت اسمی نیروگاهی کشور کاهش یافته است. این موضوع به این معناست به ازای هر مشترک، ظرفیت و توان تولید برق کشور در حال کاهش است.
شکل 4 سرانه ظرفیت اسمی بخش نیروگاهی کشور
برای تکمیل تحلیل بالا، سرانه ظرفیت تولید برق ایران با کشورهای دیگر مقایسه شده است. در نمودار مربوط به شکل 5، روند تغییرات در سرانه ظرفیت اسمی تولید برق که با تقسیم ظرفیت تولید برق به ازای هر نفر محاسبه می‌شود، برای کشورهای ایران، روسیه، آمریکا، چین و ترکیه محاسبه و رسم شده است.
شکل 5 مقایسه سرانه ظرفیت اسمی تولید برق ایران با سایر کشورها
نمودار شکل 5 نشان میدهد در حالی که سرانه ظرفیت اسمی تولید برق در سایر کشورها رو به افزایش است، این میزان برای ایران رشد بسیار کمی داشته است. به عنوان مثال، سرانه ظرفیت اسمی تولید برق چین و ترکیه که در سال 1390 از ایران کمتر بوده است، در سال 1401 از ایران پیشی گرفته است.
لزوم رسیدگی به مشکلات بخش تولید برق
با توجه به اینکه ظرفیت تولید برق کشور در حال کاهش است، نیاز است به مشکلات بخش نیروگاهی توجه ویژه‌ای برای جلوگیری از حرکت به سمت ناترازی سالیانه صورت بگیرد. این مشکلات ناشی از افزایش عمر نیروگاه‌های حرارتی و استهلاک، عدم توسعه ظرفیت جدید تولید برق، کمبود تنوع منابع در سبد تولید برق و مشکلات اقتصاد تولید برق است. حل این مشکلات می‌تواند به ظرفیت تولید برق ایران جان تازه‌ای ببخشد و کشور را در مدار پیشرفت پرشتاب اقتصادی و اجتماعی قرار بدهد.
نویسنده:سعید داغینه
